Osmanlı Dönemi Fetva Mecmualarının Karşılaştırılma ve Anlaşılmasında Yapay Zekâ Yöntemlerinin Kullanılması

Güncel faaliyetimiz Fetvalar Bağlamında Osmanlı Hanefiliği, Mürteza Bedir hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

O

smanlı ilmiye sınıfının başı sayılan şeyhülislamların verdikleri fetvaları içeren fetva mecmuaları fıkıh başta olmak üzere İslami bilimler ve tarih gibi disiplinlerin önemli müracaat kaynakları arasındadır. Bu mecmualar Osmanlı devletinde yaşayan bireylerin sosyal, siyasi, iktisadi ve dini hayatlarıyla ilgili oldukça geniş malumatlar içermektedir. Fetva mecmuaları üzerinde yapılan çalışmalar son yirmi yılda sayıca artsa da bunlar eldeki kaynakların zenginliği dikkate alındığında oldukça sınırlı kalmaktadır. Henüz elimizde bütün şeyhülislam fetva mecmualarının transkripsiyonu bile bulunmamaktadır. Bu durum fetva mecmuaları üzerinde çalışma yapanların işlerini bir hayli zorlaştırmaktadır.

Fetva mecmuaları üzerinde çalışanların ilk dikkatini çeken hususlardan birisi de mecmualar arasındaki benzerliklerdir. Benzer meselelerin farklı dönemlerde sorulmuş olması ve fetvaların belirli bir formda yazılmış olması, mecmualardaki fetvaların birbirine benzediğine dair bir izlenim oluştursa da bu benzerliğin oranına dair henüz yeterli bilgi mevcut değildir. Farklı fetva mecmualarında benzer meselelerin tekrar oranı ve bu mecmuaların birbirlerine ne oranda benzediği merak konusudur. Fakat bu benzerliği manuel yöntemlerle tespit etmek çok fazla insan gücü ve zaman gerektirmesi sebebiyle oldukça güçtür. Öte yandan fetva mecmualarında yer alan bütün konulara dair bir karşılaştırma yapılması ve ilgili karşılaştırmaların yorumlanması bir projenin sınırlarını aşacaktır. Fetva mecmuasına sahip şeyhülislamlar arasında emsallerine göre çok daha fazla fetva içermesi Minkârizâde Yahya Efendi’nin (ö.1088/1678) mecmuasını önemli kılmaktadır. Ayrıca onun fetvalarını içeren mecmuanın kendisinden sonraki yüzyıllarda kullanılmaya devam etmesi ve çok sayıda istinsahının yapılması onun fetvalarının Osmanlı hukuk sisteminde oldukça merkezi bir konumda olduğunu göstermektedir.

Uzun yıllar şeyhülislamlık yapmış olan Minkârizâde Yahya Efendi’nin gündemini en fazla meşgul eden, ona en fazla sorunun sorulduğu vakıf hukukuna dair fetvaları diğer muteber fetva mecmualarında yer alan vakıf hukuku fetvalarıyla mukayese edildiğinde aralarında önemli bir farkın olduğu görülmektedir. Tüm bunlar vakıf hukukuna dair fetvaların Minkârizâde Yahya Efendi’nin fetva mecmuasında önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Bu nedenle proje kapsamında mecmua müellifleri arasında en çok fetva verenlerden biri olan, aynı zamanda Osmanlı hukukunu önemli ölçüde etkilediği düşünülen Minkârizâde Yahya Efendi’nin fetva mecmuası merkeze alınarak, vakıf hukuku özelinde farklı dönemlere ait şeyhülislam fetvalarının birbirine ne kadar benzediği ve aralarındaki hukuki etkileşimin nasıl olduğu gelişen yapay zekâ yöntemleri kullanılarak araştırılacaktır.

Yapay zekâ sayesinde fetva mecmuaları arasındaki benzerlik oranları, çok fazla insan gücü ve zaman gerektirmeksizin tespit edilebilecektir. Ayrıca yapay zekâ modeliyle tespit edilecek benzerlikler niceliksel olarak ifade edilebilecek ve doğrulanabilir olacaktır. Bu projede geliştirilecek yapay zekâ modeliyle ilk defa farklı fetva mecmualarında yer alan fetvaların benzerlik haritası çıkarılacaktır. Bu sayede proje, literatüre özgün bir katkı sağlayacak ve özelde fetva çalışmaları genelde ise İlahiyat başta olmak üzere birçok alanda yapılacak çalışmalara yeni bir yöntem sunacaktır. Ayriyeten ilgili alanlarda yapay zekânın kullanılabilirliğini göstererek, yapılacak çalışmalara yeni bir ufuk kazandıracaktır.

Fetva karşılaştırmalarında kullanacağımız yöntem, her bir fetvayı vektörel (sayısal) bir şekilde ifade etmeye dayanmaktadır. Bunun için model tüm fetva mecmuasını tarayıp, her bir fetvada geçen kelimeye ona has olarak bir ağırlık atar. Bu ağırlık, fetva mecmuasının genelinde nadiren kullanılan ama bir fetvada çok geçen bir kelimenin diğerlerine nazaran öncelikli olduğunu gösterir. Daha sonra model, bu vektörel gösterimleri belli bir uzaklık ölçüsüyle karşılaştırıp fetvaları sıralar.